Stoer, sterk en spitsvondig

De vrouwelijke detective: nieuw rolmodel of nieuw stereotype?

“Ga je mee naar boven?“, vraagt inspecteur Bella Block aan het tienermeisje naast haar in de auto. “Is hij daar?“ Bella knikt bevestigend. “Het is jouw keus“. Terwijl ze uitstapt geeft ze het commando aan het arrestatieteam om de inval te beginnen. Na enig aarzelen volgt het tienermeisje haar de galerij op. Doelbewust loopt Bella Block door de opengetrapte deur het appartement in, rechtsreeks naar de slaapkamer. Ze duwt de half geklede man op het bed opzij, neemt het naakte meisje in haar armen en wikkelt haar in een deken. “Stil maar, het komt goed. Je bent veilig“.

Inspecteur Bella Block was het afgelopen televisieseizoen te zien op het Zweite Deutsche Fernsehen. Ongekend hoge kijkcijfers haalde deze crimeserie. Net zoals Anna Holt in de gelijknamige serie die in Zweden en Noorwegen de kijkcijfers beheerst ( en inmiddels ook vier keer op het Nederlandse net te zien is geweest.) Over de populariteit van superintendant Jane Tennison , gespeeld door de Britse actrice Helen Mirren, is al veel geschreven.

Waarop is die plotselinge populariteit gebaseerd? Vervult de stoere, onverschrokken detective een nieuw rolmodel voor vrouwen, waarin de vrouw naast klassieke vrouwelijke waarden als zorg voor de ander en emotionele betrokkenheid ruimte krijgt voor klassieke mannelijke eigenschappen als lichamelijke kracht en assertiviteit? Is de behoefte aan sterke vrouwenrollen een verklaring voor de hoge kijkcijfers? Of hebben we te maken met een oud stereotiep in een nieuw jasje? Stoere vrouwenrollen zijn zeker geen nieuw verschijnsel. In haar boek “Tough girls“ analyseert Sherrie Innes de opkomst van de stoere vrouw in de populaire cultuur in de laatste dertig jaar van deze eeuw. Ze signaleert dat de rol altijd een paradox in zich verenigt. Want de stoere vrouwen zijn ofwel zeer sexy en vrouwelijk, of ze worden geportretteerd als eenlingen die een hoge prijs betalen voor het binnendringen in een mannelijk domein. In beide gevallen vormen ze eerder een bevestiging van de mannelijke dominantie dan een bevestiging van het openbreken van het mannelijk domein. Deze paradox is inderdaad terug te vinden in de crimeseries die momenteel zo populair zijn. Maar de populariteit van deze series met name onder vrouwen geeft mijns inziens duidelijk aan dat vrouwen toch liever de voorkeur geven aan deze paradox dan aan de vastgeroeste rollen in de rest van het televisie-aanbod.

Stoer en sexy

Stoere vrouwen die het gevecht niet schuwen zijn zeker geen nieuw beeld op televisie. Wie in de jaren zestig en zeventig televisie keek zal zich zeker Emma Peel herinneren, de vrouwelijke helft van De Wrekers. Wellevend, modieus en bijzonder sexy gekleed in zwart leer, deelde ze de karatetrappen uit die de onderkoelde aanpak van John Steed kracht bijzetten. Hoewel een ware revolutie in die tijd vanwege haar onafhankelijkheid, haar gevoel voor humor en haar vechtkunst, lag de nadruk in haar rol toch vooral op haar aantrekkelijkheid voor mannen. De strakke leren jumpsuits die iedere vorm van haar lichaam onthullen, de nadruk op haar uiterlijke verzorging en de veelvuldige verkleedpartijen als verpleegster of dienstmeisje bevestigen op het symbolische niveau dat haar kracht en onafhankelijk gedrag geen bedreiging vormen voor mannen. In die zin vormde ze eerder een versterking van het stereotiepe vrouwbeeld dan een doorbreking. Maar een intelligent, gelaagd en zeker niet van humor gespeend stereotiep!

Een vergelijkbaar lot treft Linda de Mol in haar rol van politie-agent Nicky Spoor in de serie Spangen, die het afgelopen televisieseizoen van start ging. Stoer en assertief is ze niet te beroerd om de achtervolging in te zetten en het gevecht met een mannelijke tegenstander aan te gaan. Maar haar haar zit altijd perfect; als ze vloekt, articuleert ze netjes en als haar voeten op het bureau liggen is dat om haar nieuwe laarzen te showen. Wat ze ook doet, ze blijft het lieve, aantrekkelijke en welopgevoede meisje dat slechts speelt dat ze stoer en sterk is. De maskerade ligt in de mannelijkheid, niet in de vrouwelijkheid.

Toch heb ik honderd keer liever Linda de Mol dan de stoere sexy politievrouw uit de Amerikaanse serie Silk Stalkings. Zij is de ouderwetse bevrediging van de mannelijke voyeuristische blik, waarbij het feit dat ze deelneemt aan de actie een extra kick geeft. Zonder enige gêne volgt de camerablik de lange lijn van haar blote benen in hoge hakken bij een arrestatie, zoomt in op haar ondergoed bij een gevecht. Dergelijke beelden lijken achterhaald na twee decennia feministische kritiek. Niets van dat alles.

Starre stereotiepen

Zap op een regenachtige namiddag eens langs de (commerciële) televisiezenders en je krijgt opnieuw de neiging om met een protestbord de straat op te gaan. Stereotiepe vrouwbeelden domineren nog steeds het scherm. Recent onderzoek van het Gender Portrayal Network, een samenwerkingsverband tussen zes publieke omroepen uit Noord Europa waaronder de NOS, laat haarscherp zien dat er nog weinig reden is om kritiek uit feministische hoek het zwijgen op te leggen. Voor dit onderzoek met de titel “Who speaks on television?“ werd 350 uur televisie geanalyseerd, waarin ruim 10.000 personen sprekend in beeld kwamen. De resultaten geven een onthullend beeld van de televisiewerkelijkheid anno 1998:

Marktmechanismes

De representatie van vrouwen op televisie loopt ver achter bij de ontwikkelingen in de samenleving. Dat is niet alleen vanuit maatschappelijk oogpunt merkwaardig. Het is onbegrijpelijk vanuit marketingoverwegingen of strategische positionering van televisiezenders. Vrouwen vormen iets meer dan de helft van de bevolking en vertegenwoordigen door hun steeds groter aandeel op de arbeidsmarkt een groeiende economische macht.

De vrouwelijke televisiekijker heeft een voorkeur voor drama en licht informatieve programma‘s. Binnen dat genre gaat haar voorkeur uit naar actieve vrouwelijke personages die een gevarieerd scala aan ervaringen meemaken. Deze personages bieden de mogelijkheid voor identificatie en verhogen daarmee het kijkplezier en de waardering van vrouwen, terwijl ook mannen er met plezier naar kijken. Bij gebrek aan dergelijke vrouwelijke personages, kiest de vrouwelijke kijker vrijwel altijd voor identificatie met de mannelijke held boven de afhankelijke of stereotiepe vrouwenrol. Haar waardering en kijkplezier is echter minder. Marketingtechnisch is het programmeren van series met sterke vrouwenrollen dus een ijzersterke keuze voor de omroepen.

Sterk en spitsvondig

Het marktmechanisme werkt. Zo lijkt het in ieder geval als je naar de recente hausse van stoere politievrouwen in televisieseries kijkt. Toch komen moderne personages als Jane Tennison of Sam Ryan niet uit de lucht vallen. Begin jaren tachtig veroverde de Amerikaanse politieserie Cagney en Lacey een groot en trouw kijkerspubliek over de gehele wereld. De serie draait om de wijze waarop dit vrouwelijk politieduo allerlei misdrijven tot een oplossing weet te brengen. De combinatie van de verschillende kwaliteiten van de oudere, getrouwde en moederlijke Mary Beth Lacey en de jonge, alleenstaande en aantrekkelijke Christine Cagney bleek precies de juiste mix te zijn van mededogen, inlevingsvermogen, reactiesnelheid en intelligentie te zijn die de ’ideale‘ rechercheur oplevert. Iedere aflevering bevat een afgerond verhaal waarin een misdrijf wordt opgelost. Opmerkelijk veel van deze misdrijven hebben met vrouwen te maken. Cagney en Lacey zoeken uit wie de straatprostituee heeft vermoord, en bekommeren zich om haar kinderen. Ze herkennen zich in de moeder die door financiële noodzaak gaat werken en haar kinderen alleen thuis achter laat. De misdrijven hebben altijd een ’spiegel‘ in het privé-leven van de twee agentes. Want ook Mary Beth Lacey is niet altijd op tijd thuis om haar kinderen op te vangen. De opbouw van de personages, de verwikkelingen in hun werk- en privéleven en de groeiende vriendschap tussen de twee vrouwen vormt de steeds weerkerende rode draad in de serie. Met name in dit laatste wordt wel de verklaring van hun populariteit gezien. Cagney and Lacey is eigenlijk een dramaserie over twee vrouwen die toevallig politieagent zijn, in plaats van twee politieagenten die ook nog vrouw zijn.

Mededogend en moederziel alleen

Hoe zit dat dan met het moderne personage van Sam Ryan, de patholoog anatoom uit de serie Silent Witness? Net als superintendant Jane tennison is Sam Ryan een vrouw in een mannenwereld die door haar denkkracht en haar vermogen om zich in te leven in het slachtoffer in staat is om misdrijven te ontraadselen. De misdrijven hebben opvallend vaak te maken met sexueel geweld, geweld tegen vrouwen en kinderen. Ook hier bevat iedere aflevering een afgerond misdaadverhaal. De rode draad in de serie wordt gevormd door de verwikkelingen in het persoonlijke leven en op het werk.

Sam Ryan heeft een privéleven dat, zo leren we gaandeweg de afleveringen, nooit over rozen is gegaan. Haar vader is omgekomen bij een bomaanslag in Noord Ierland, haar moeder heeft verzorging nodig en haar zuster is een bittere vrouw waarmee ze een haat-liefde verhouding heeft. Ook de relatie met haar minnaar is gekleurd door de politieke spanning tussen katholieken en protestanten. Conflicten en wederzijdse teleurstelling zijn niet ongewoon in deze relatie. Sam Ryan vecht, zowel beroepsmatig als privé. In haar werk vecht ze tegen het sexisme van de mannen om haar heen, die moeite hebben met het feit dat een vrouw slimmer is.

Sam Ryan is een bijzonder herkenbaar personage. Maar is ze daarmee een aantrekkelijk identificatiemodel? Het tobberige leven dat ze leidt met de almaar weerkerende conflicten is in ieder geval geen vlucht uit de alledaagse realiteit voor de vrouwelijke kijker. Sam Ryan is een eenling, een vrouw zonder gezin met een tobberige liefdesrelatie. Ze bevestigt daarmee het patriarchale beeld dat een vrouw die zich begeeft op het mannelijk domein, gestraft wordt met maatschappelijke uitsluiting. Toch vind ik het te simpel om de serie daarmee naar de prullenbak te verwijzen. Want de eenzame held is een klassieke rol, die zowel aan mannen als aan vrouwen plezier en herkenning biedt. Eenzaamheid en persoonlijke tragedies verkopen nu eenmaal beter dan een gelukkig gezinsleven.

Sam Ryan gaat geen conflict uit de weg, gooit maar zelden het bijltje er bij neer en weet door haar opmerkzaamheid ieder vastlopend politie onderzoek uiteindelijk toch tot een goed einde te brengen. Dat is een mooi droombeeld. Juist die combinatie van herkenbare alledaagse conflicten en gedroomde heldeneigenschappen maakt Sam Ryan tot meer dan een stereotype, en verklaart naar mijn mening haar aantrekkingskracht voor de kijker. Net als Bella Block, Anna Holt en Jane Tennison is Sam Ryan een nieuwe vrouwelijke held, het identificatiemodel van de jaren negentig.

De nieuwe stoere vrouw

In haar boek “Tough girls“ analyseert Sherrie Innes hoe onder invloed van de vrouwenbeweging en de maatschappelijke veranderingen een nieuw rolmodel is ontstaan in de populaire cultuur, dat van de ’New Tough Woman‘. Deze stoere vrouwelijke heldin van de jaren negentig claimt openlijk dezelfde macht en mogelijkheden als haar mannelijke counterpart. Ze heeft een getraind lichaam en is in staat tot fysieke kracht. Ze is moedig, vertoont geen angst of laat zich in ieder geval niet weerhouden door angstgevoelens. Ze handelt actief en doet dat altijd vanuit een intelligente overweging. En ze heeft een aura van autoriteit dat al haar handelen omgeeft. Hoewel deze eigenschappen ieder voor zich wel gesignaleerd werden bij personages in vroegere series, werd de combinatie van deze vier elementen die bepalend zijn voor het ’stoere‘ van een personage tot nu toe voorbehouden aan mannen. De nieuwe stoere vrouw doorbreekt dit voorbehoud en is in die zin op te vatten als een verworvenheid die getuigt van de toegenomen kracht van vrouwen. Vanuit de Amerikaanse cultuur voert Sherrie Innes de avonturenserie Xena op als voorbeeld van deze nieuwe stoere vrouw. Xena was het afgelopen seizoen te zien op RTL-4. Ik denk dat de superintendants, hoofdinspecteuren en patholoog anatomen uit de Europese crime-series veel beter in dit nieuwe rolmodel passen.

De opkomst van sterke vrouwen is een goede ontwikkeling, die de trieste cijfers uit het onderzoek Who Speaks in television? in ieder geval iets meer nuanceert. Toch heb ik er wel een kanttekening bij. De nieuwe vrouwen betalen een hoge prijs voor hun stoerheid. Eenzaamheid is hun deel in een vijandige wereld. Vriendschap en liefde zijn in principe niet mogelijk, laat staan een gezinsleven. It‘s lonely at the top en dat geldt zowel voor de mannelijke held als voor de vrouwelijke. Maar naast de eenzame, ongelukkige, stoere en sterke mannen (met als hoogtepunt Clint Eastwood), zijn er ook stoere mannen met een bevredigend privéleven, zoals Inspector Morse of Don Jonson .

Dat wordt de volgende stap op de televisiemarkt. Een crimeserie met in de hoofdrol een stoere vrouw die ook sexueel en emotioneel een bevredigend leven weet te organiseren. Volgens mij is er wel degelijk een markt voor, zeker als je kijkt naar de enorme populariteit van de speurders die inmiddels op papier zijn geschapen. In de boeken van bijvoorbeeld Sarah Paretsky, Sue Grafton en Marcia Muller zijn de voorbeeldpersonages die vriendschap, liefde en soms zelfs een gezin weten te combineren met een stoer en onverzettelijk imago, al ruimschoots voorhanden. Nu de televisie nog!

Bernadette van Dijck is neerlandicus, filmwetenschapper en journalist. Sinds 1998 is zij coördinator van NOS Bureau Beeldvorming.

NOS Bureau Beeldvorming stimuleert binnen de publieke omroep de discussie over beeldvorming door ondermeer onderzoek, publicaties en workshops. Samen met programmamakers ontwikkelt het Bureau instrumenten om meer diversiteit in de praktijk mogelijk te maken, zoals de Index 99, een overzicht van vrouwelijke deskundigen. Met partnerorganisaties in Zweden, Duitsland, Noorwegen en Finland wordt momenteel gewerkt aan de productie van een audiovisueel trainingspakket.