YLE Colloquia Latina

Mercurius sodalibus s. d.

Gratias, o Marce, pro tua opinione sapienter litteris mandata. Ceteris sodalibus - et certe mihimet - pro memoria huc insero duo illa carmina:

HORATII CARMEN IX. LIBRI III. ODARUM

'Donec gratus eram tibi
nec quisquam potior bracchia candidae
ceruici iuuenis dabat,
Persarum uigui rege beatior.'

'Donec non alia magis 5
arsisti neque erat Lydia post Chloen,
multi Lydia nominis,
Romana uigui clarior Ilia.'

'Me nunc Thressa Chloe regit,
dulcis docta modos et citharae sciens, 10
pro qua non metuam mori,
si parcent animae fata superstiti.'

'Me torret face mutua
Thurini Calais filius Ornyti,
pro quo bis patiar mori, 15
si parcent puero fata superstiti.'

'Quid si prisca redit Venus
diductosque iugo cogit aeneo,
si flaua excutitur Chloe
reiectaeque patet ianua Lydiae?' 20

'Quamquam sidere pulchrior
ille est, tu leuior cortice et inprobo
iracundior Hadria,
tecum uiuere amem, tecum obeam lubens.'




VERGILII MARONIS ECLOGA PRIMA

Meliboeus

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
silvestrem tenui Musam meditaris avena;
nos patriae finis et dulcia linquimus arva.
nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
formosam resonare doces Amaryllida silvas. 5

Tityrus

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit.
namque erit ille mihi semper deus, illius aram
saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum
ludere quae vellem calamo permisit agresti. 10

Meliboeus

Non equidem invideo, miror magis; undique totis
usque adeo turbatur agris. en ipse capellas
protenus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco.
hic inter densas corylos modo namque gemellos,
spem gregis, a, silice in nuda conixa reliquit. 15
saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset,
de caelo tactas memini praedicere quercus.
sed tamen iste deus qui sit da, Tityre,nobis.

Tityrus

Urbem quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
stultus ego huic nostrae similem, cui saepe solemus 20
pastores ovium teneros depellere fetus.
sic canibus catulos similes, sic matribus haedos
noram, sic parvis componere magna solebam.
verum haec tantum alias inter caput extulit urbes
quantum lenta solent inter viburna cupressi. 25

Meliboeus

Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?

Tityrus

Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
candidior postquam tondenti barba cadebat,
respexit tamen et longo post tempore venit,
postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit. 30
namque - fatebor enim - dum me Galatea tenebat,
nec spes libertatis erat nec cura peculi.
quamvis multa meis exiret victima saeptis
pinguis et ingratae premeretur caseus urbi,
non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat. 35

Meliboeus

Mirabar quid maesta deos, Amarylli, vocares,
cui pendere sua patereris in arbore poma.
Tityrus hinc aberat. ipsae te, Tityre, pinus,
ipsi te fontes, ipsa haec arbusta vocabant.

Tityrus

Quid facerem? neque servitio me exire licebat 40
nec tam praesentis alibi cognoscere divos.
hic illum vidi iuvenem, Meliboee, quot annis
bis senos cui nostra dies altaria fumant,
hic mihi responsum primus dedit ille petenti:
'pascite ut ante boves, pueri, submittite tauros.' 45

Meliboeus

Fortunate senex, ergo tua rura manebunt
et tibi magna satis, quamvis lapis omnia nudus
limosoque palus obducat pascua iunco.
non insueta gravis temptabunt pabula fetas
nec mala vicini pecoris contagia laedent. 50
fortunate senex, hic inter flumina nota
et fontis sacros frigus captabis opacum;
hinc tibi, quae semper, vicino ab limite saepes
Hyblaeis apibus florem depasta salicti
saepe levi somnum suadebit inire susurro; 55
hinc alta sub rupe canet frondator ad auras,
nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes
nec gemere aeria cessabit turtur ab ulmo.

Tityrus

Ante leves ergo pascentur in aethere cervi
et freta destituent nudos in litore pisces, 60
ante pererratis amborum finibus exsul
aut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim,
quam nostro illius labatur pectore vultus.

Meliboeus

At nos hinc alii sitientis ibimus Afros,
pars Scythiam et rapidum cretae veniemus Oaxen 65
et penitus toto divisos orbe Britannos.
en umquam patrios longo post tempore finis
pauperis et tuguri congestum caespite culmen,
post aliquot, mea regna, videns mirabor aristas?
impius haec tam culta novalia miles habebit, 70
barbarus has segetes. en quo discordia civis
produxit miseros; his nos consevimus agros!
insere nunc, Meliboee, piros, pone ordine vites.
ite meae, felix quondam pecus, ite capellae.
non ego vos posthac viridi proiectus in antro 75
dumosa pendere procul de rupe videbo;
carmina nulla canam; non me pascente, capellae,
florentem cytisum et salices carpetis amaras.

Tityrus

Hic tamen hanc mecum poteras requiescere noctem
fronde super viridi. sunt nobis mitia poma, 80
castaneae molles et pressi copia lactis,
et iam summa procul villarum culmina fumant
maioresque cadunt altis de montibus umbrae.

Valete. Budapestini, d. VIII. Kal. Sept.

Ericus Palmén Mercurio Hungarico s.d.
Ecloga prima Vergilii quemvis legentem summa misericordia Meliboei pastoris afficit. Hic enim cum pecoribus suis ”dulcia arva” (v.3) relinquere cogitur, quae alicui veterano Caesaris Octaviani tradantur, cum Tityrus, alter pastor, quocum colloquitur, meliore fortuna et maioribus opibus usus suos agros non amittat. Hic, ut Meliboeum consoletur, se Romae iuvenem divinum convenisse narrat, qui ipsi persuaserit se curaturum, ut omnibus ius reddatur, quin etiam dixerit: ”Pascite, ut ante, boves, pueri, summittite tauros!” (v. 45). Nihilo minus Meliboeus iustitiae potestatem habentium diffisus acerbitate animi absistere non potest: ”En umquam patrios longo post tempore finīs / pauperis et tuguri congestum caespite culmen, / post aliquot, mea regna, videns mirabor aristas? / Impius haec tam culta novalia miles habebit, / barbarus has segetes. En quo discordia civīs / produxit miseros: his nos consevimus agros!” (v. 67 – 72). Cui Tityrus, ne omnino se desertum esse sentiat, proponit, ut vel eam ipsam noctem apud se requiescat ”fronde super viridi” (v. 80). Incertum relinquitur, num Meliboeus intellegat iuvenem illum divinum, quem Tityrus Romae convenit, eundem esse Caesarem Octavianum, cui, ut ea, quae veteranis suis pollicitus esset, exsequeretur, necesse fuisset ita agere, ut multi agricolae et pastores egeni ruribus suis privarentur.
Horatii carmen III 9 longe alibi versatur. Dialogum cum pristina amata Lydia iniens poeta se olim cum ea felicissimum fuisse dicit, quoad alius ”potior iuvenis candidae cervici” puellae bracchia dedisset. Respondet Lydia haud minorem suam fuisse felicitatem, dum Horatius ”non alia magis” (v.5) arsisset neque ”Lydia post Chloёn” (v. 6) esset. Quo audito Horatius, ut Lydiam pungat, se usque Chloёn amare affirmat et pro ea libenter moriturum esse, ac Lydia non par pari refert, sed vota Horatii velut duplicat: se a Calai ”face mutua” (v. 13) torreri et pro eo ”bis mori” (v. 15) paratam esse. Tum ratione mutata Horatius proponit, ut ”flava Chloe” (v. 19) excutiatur et ”reiectae Lydiae” (v. 20) rursus ianua pateat, statimque, licet rivalis ”sidere pulchrior” (v. 21) sit et ipse ”improbo iracundior Hadria” (v. 22 – 23), a Lydia aperto sinu accipitur.
Tam dissimilia inter se sunt haec duo carmina, ut optimo iure dubitari possit, num omnino inter se comparari possint quaerendo, utrum utri anteponi oporteat. Ecloga Vergilii de gravi tristitia hominis domo emigrare coacti narrat; Horatii autem carmen tristitia carens potius voluptatibus securae vitae dedicatum est. Utrumque in suo genere opusculum eximium existimari potest; at si quis forte in hoc certamine Horatium Vergilio anteferre audeat, nonne simul testimonium det se empathia carere suāque haud magni interesse, quid fortuna afflictis eveniat? Vale!

Mercurius Erico s. d.

Eximiis verbis, amice, de carminibus duobus disserebas, sed paullulum obscure tuum iudicium nobis enunciasti. Nonne ergo Vergilio palmam dedisti? Vale. Budapestini, d. IV. Kalendas Septembres.

Mercurius sodalibus s. d.

Etiam ego epistola Erici excitatus meam opinionem quamvis paucis verbis vobis declarare velim. Omnia pulchra iam de ecloga Vergilii et a me, et a Tiberi, et novissime ab Erico in hoc colloquio descripta; et diu quidem nihil dubitabam, quin ei in hoc duello pollicem premendum. Tamen utroque carmine in septimana proxima relecto intellegi eclogam illam, etsi vehementer et mihi totiescunque legenti animum commoveat, minus mihi valere quam illud Horatianum. Quid? quod in carmine Flacci tantum pulchritudinis, tantum leporis, tantum elegantiae, tantum vitae est, ut haud immerito aliquis illud carmen hymnum amoris iuventutisque appellare possit. Adde, quod symphoniaci quidam Hungarici hoc carmen dicere nequeo quam mirifice musicis modis adaptaverint, metro stricte reservato (sive placet, Iulia, sive non...). Si potero, vobis illam adaptationem per interrete demonstrabo. Valete. Budapestini, die iam III. Kal. Sept.

Herimannus sodalibus omnibus, in primis Mercurio salutem dicit

Vobis amici mitto opinionem meam de certamine horum dierum. Spero vos eam nimis communem non reputaturos esse.

Qui de excelsis carminibus Vergilii et Horatii, incerto certamine concurrentibus?

Primum carmen Latinum a me adolescente lectum et conversum ecloga prima fuit. Non multa adulescens intellexi, quamvis conversione Entii Cetrangolo fruerer, sed animus meus pluribus in locis emotus est.
Ecce elegans modus dactylorum, aliquando lentis spondeis interruptus, ut in versibus 18 – 19 vel in 53 – 54.
Ecce oppositio personarum, quarum Tityrus ad praeteritum tempus et ad pacem hodiernam conspicit, Meliboeus ad incerta futura: sed inter eos nulla dissensio, neque superbia in priore neque invidentia in altero: concinunt postremum, varii sed invicem benevoli.
Ecce divitiae imaginum fictarum (24 – 25) et (59 – 63)
et descriptiones vitae agrestis (46 seq.) et (75 - 76).

Ecloga velut tabulatis impositis exstructa mihi videtur : colloquium duorum hominum, qui iamdiu invicem cognoverant, suum uterque animum nihil timens detegentium; narratio vitae utriusque; maestitia temporis illius, quo homines exilio aut servituti damnati fuerunt; fatum humani generis, paci in labore rustico (ut in Georgicis) aut fugae sine ulla spe (ut in initio Aeneidos) destinati.
Carmen sic Vergilius confecit, ut plura eodem tempore mire descripserit, passim suum animum revelans. Mihi denique videtur haec summa poësis!

Perfectum est carmen nonum libri tertii Horatii: si versus numeres, si metra et numeros observaveris, obstupesces modis regula rectis; colloquium pristinorum amantium aequis strophis divisum est, et longitudine et re subiecta: desiderium antiqui amoris (Donec ...), sodalis hodierna / hodiernus (Me ... ), amor renovatus (Quid si ...).
Lēves et vividae imagines ante nos circumvolant : 2 – 3, 18, 20, 21 – 23, de doctis et elegantibus moribus nobis nuntium revelantes ; deesse nequeunt hyperbolae (4, 8, 11, 15, 24), nec fabulae et dii antiqui (4, 8, 17), neque dilectum furens mare Hadriaticum.
Narrat poëta de fabula erotica, sed magis de perpolito colloquio docti viri et doctae feminae, dubia sua solvere nolentes : nam, contra opinionem plerorumque, non censeo hos amantes post dicta invicem necessario complexuros pristinaeque condicioni redituros esse; propositum carminis est dubium de amore dissipato et de tempore frustra praetereunte, non amantium reconciliatio.
Me vehementer delectat carmen hoc Horatianum.

Tamen, eligendo coactus, suffragium libentius fero gravitati et humanitati Vergilii.

Valete omnes!

Novocomi, a. d. III Kalendas Septembres.

M. Favonius sodalibus s.
Quod ad Horatii Vergiliique carmina attinet, Ericus Palmén, patronus noster litteratissimus, adeo considerate, quid sentiret, edisseruit, ut scrupulus mihi quoque iniceretur. Tamen in sententia, quam nuper exposui, persevero. Nihil enim aliud puto esse certamen nostrum nisi ludum, in quo cuique liceat explicare, quid in sua ipsius opinione situm sit. Valete. III K. Sept. Crefeldiæ.

Iulia sodalibus sal.

at si quis forte in hoc certamine Horatium Vergilio anteferre audeat, nonne simul testimonium det se empathia carere suāque haud magni interesse, quid fortuna afflictis eveniat?

Quid est hoc, Erice? Visne nobis praescribere quid dicamus, dicendo nos, si aliter sensimus quam tu, omni misericordia ac emphatia carere?


Vergilii Ecloga prima adhuc mihi erat ignota, cum Horatii carmen illud mandaverim memoriae. Ita enim mihi placent et lepos et symmetria. Nunc autem Vergilii versus legens valde sum commota gravitate, humanitate, tristitia eius, et coepi dubitare de quaestione illa difficillima, et eo difficiliore, quo sane contraria sunt carmina nostra.

Tamen, respiciens partes singulas, aeque perfecta apparent carmina: Horatii poema leve, metro levi elegantissime compositum, lingua utitur aptissima, et compositio symmetrica maxime delectat. Agitur de rebus pulchris et amoenis, etiam de dolore amoris praeteriti fit mentio, tanto autem lepore tantaque dulcitudine, ut nullam potest apud lectorem evocare tristitiam.
Aliter Vergilius: Ecloga vero eius prima carmen grave severum triste, sed in regione amoena situm, amoenis verbis quae describitur; compositum metro sane gravissimo ac propositis aptissimo; arte vero compositoria optimis tragicis Vergilius noster mihi videtur posse aemulari. Imprimis mihi placet contentio inter ruris pulchritudinem amoenitatemque et dolorem profundum Meliboei. Quem quanta humanitate descripsit!

Quo autem longius meditor de re, malo Vergilii versus. Explicandi causa paulum a re aberrabo, quo clario appareat iudicii causa.
Ut fortasse nostis, mathesi studeo, in qua scientia maximi sunt momenti symmetria et pulchritudo. Multis in formulis symmetria est perfecta, saepe etiam et in maioris momenti locis invenietis formulas, quae mihi apparent symmetriae etiam maioris, quoniam certis locis non est scriptum idem, sed quasi contrarium, e. g. non +, sed -. Demonstrabo exemplo: Torsio vectoris (e.g. ex (1,2) in (-2,1)) matrice describi potest. Si vultis torquere angulo x (hic 90), tali matrice utemini:
cos(x) -sin(x)
sin(x) cos(x)
Quam si multiplicatis cum vectore, invenietis vectorem tortum. Hic: cos(90) = 0, sin(90) = 1. Habemus ergo prima positione 1*cos(90) + 2*(-sin(90)) = 1*0 - 2*1 = -2 et positione secunda 1*sin(90) + 2*cos(90) = 1*1 + 2*0 = 1. Id est vector (-2, 1).
Certe animadvertistis in positione dextra superiore -sin(x) esse scriptum, non sin(x). Hoc est, quod dicere volo: +sin(x) enim nimis esset symmetricum. Opus est hic signo -, quo symmetria haec nimis simplex violetur. Quo facto aliqua ratione pulchrior apparet matrix, nec caret symmetria: Non enim habet symmetriam illam simplicem, sed nobiliore quodam genere matrix nostra utitur symmetriae.
Et tanti est momenti, ut nonnumquam diiudicari postest, formula quaedam utrum sit recta annon, symmetriam tantum spectando.

Puto hoc etiam in omnibus artis generibus occurrere, primum autem inveni in mathesi et physica et mihi videbatur viam facillimam demonstrandi esse exemplo mathematico. Spero, ne nimis vobis sint difficilia haec.

Nunc - denique - revertar ad propositum et iudicium meum nuntiabo: Horatii carmen nimi simplicis est symmetriae, qua de causa caret symmetria illa nobiliore. Cum nec apud Horatium nec in Ecloga aliud inveniam vitii, palmam tribuo Vergilio.

Valete quam optime.
Gottingae, a. d. III. Kal Sep.

P.S.: Mercuri, certe licet versus Horatianos Hungarice reddere, etiam metro reservato!

Mercurius Iuliae s. d.

Haud putaverim Ericum, qui vir est modestissimus ac sapientissimus, quidquam nobis praescribere voluisse. Ille solum demonstravit, quam difficile esset in hoc duello utrumcunque poetam alteri praeponere. Rogo ergo te, mea Iulia, ut maiore cum temperantia modestiaque cum tuis sociis colloquaris. Vale. Budapestini, prid. Kal. Sept.

Tiberis sodalibus suis sal.
non dubium est,quin in hoc certamine Vergilio faveam, cuius ecloga prima, ut initio contentionis nostrae iam dixeram, ex toto litterarum Latinarum thesauro opus mihi est gratissimum.
Horati carmen III,9, quod multis de causis cum eclogis Vergilianis nego comparandum esse, quamvis iucundissimum sit ac tenerum, non interpretari possumus nisi ut carmen amatorium , scilicet pulcherrimum.
summi autem artificii mihi esse videtur animo nostro spatium quoddam relinqui interpretandi, si non solum rem ipsam videmus, de qua narratur, sed si nobis in mentem veniunt variae imagines cogitationesque.
nam ut in arte musica animi aut sensus nostri magis commoventur iis ipsis operibus, in quibus saepenumero auditis semper aliquid novi inveniamus, sic in litteris legendis maiorem capimus voluptatem magisque commovemur, cum id, quod legimus, dignum est, quod iterum atque iterum denuo legatur pluribus interpretationibus admissis, eo magis, si ad vitam atque condiciones humanas spectat, immo ad nos ipsos.
nonne sors misera Meliboei condicionibus permultorum nostrae aetatis hominum parissima est, qui fortunis suis amissis sedes ac patriam relinquere coguntur?
colloquium illorum pastorum (si modo colloquium id appellare possumus) modo simplici - nihilo minus summa arte poetica - nos docet in omni discrimine semper esse, qui commutatione rerum valescant aut fructum ex ea percipiant, deinde, quibus eadem detrimento sit. Tityro, antequam "iuvenem illum " vidit, peculium non suppetebat, ut servitio exire posset (v.35). nimirum, quod illum veluti deum praedicat, cum eo iuvante non solum rura ei manserint, sed etiam res meliores factae sint.
omnino antitheseis in eo carmine multum valere videntur, ut puta , quod ad religionem attinet, Tityrum novam religionem, id est novum ordinem rerum, sua sponte accipere, Meliboeum autem veteri superstitioni adhaerere (de caelo tactas memini praedicere quercus v.17).
non enim casu id otium Tityro contigisse puto : nam, cum "undique deturbaretur agris", tamen Tityrum non unum et solum fuisse mihi persuasum est, cui manere liceret: "pascite ut ante boves, pueri" (v.45).
hic versus, medio fere in carmine situs, maximi momenti est: ostendit enim in tanta commutatione rerum locum esse continuationis, iis quidem , qui rebus commutatis non resistant: in omni commutatione rerum vitam continuari oportet.
nolite , quaeso, depravare meam sententiam, amici. non probo eos, qui mores opportunitate aut commodo suo mutant. sed post tot decennia discordiae civilis quis Tityro nostro vitio vertat, quod iuvenem illum - Octavianum - veluti deum novae aetatis veneratur?
cum haec scriberem,mihi in mentem venit illud "volentem fata ducunt, nolentem trahunt" - at certe Tityrus a fato ducitur.
valete.

M. Favonius sodalibus, imprimis Tiberi suo s.
Scribis tu, spectatissime mi amice, verba amplissima: „ut in arte musica animi aut sensus nostri magis commoventur iis ipsis operibus, in quibus saepenumero auditis semper aliquid novi inveniamus, sic in litteris legendis maiorem capimus voluptatem magisque commovemur, cum id, quod legimus, dignum est, quod iterum atque iterum denuo legatur pluribus interpretationibus admissis, eo magis, si ad vitam atque condiciones humanas spectat, immo ad nos ipsos.“ Gratulor tibi de hac sententia, quippe quae maximi nobis interpretibus momenti esse videatur.
Praeterea in litteris tuis tantum inest iudicium tantaque spirat humanitas, ut Vergilii eclogam iterum in manus sumpserim. Et iterum commotus sum... Verba divina.
Vale, valete. Pridie Kal. Sept. Crefeldiæ.

Tiberis Marco suo s.d.p.
Quod tu, doctissime mi amice, levia illa verba tanti aestimas, maximo me afficit gaudio, quamvis dubitem, an tanta laude dignus sim. tamen equidem Vergilio quasi officium meum praestitisse videor ecloga prima a te denuo repetita.
optime vale!
Aquis Aequimontanis,
prid.Kal.Sep.

Ericus Palmén omnibus huius colloquii participibus, praesertim Iuliae s.d.p.
Video ultima verba superioris nuntii mei tibi, Iulia, suspicionem iniecisse me aliis praescribere voluisse, uter duorum poetarum, Vergilius an Horatius, in hoc certamine alteri anteponi deberet. Affirmo me talia facere noluisse, concedens me fortasse verba mea melius eligere potuisse, ne quis ea perperam interpretaretur. Dixeram et eclogam Vergilii et carmen amatorium Horatii eximium in suo genere opusculum esse eaque re fieri, ut neutrum eorum prorsus alteri anteponere neutrique poetae aureum nomisma negare possem. Itaque totum certamen in animo meo velut in aliam rem translatum est: utrum thema animum legentis profundius afficeret, sors Meliboei arva sua relinquere coacti an memoriae amatoriae Horatii. Equidem profundius afficior illo quam hoc themate, praesertim his ipsis diebus, quibus assidui ad nos nuntii afferuntur ingentem multitudinem hominum in diversis partibus orbis terrarum omnia sua amisisse. Hoc argumento nisus – et quidem prope invitus, quia id admodum subiectivum esse scio – pro Vergilio suffragatus sum, sed nimirum haudquaquam postulo, ut alii pari ratione cogitent. Verissime Mercurius scripsit in hoc duello difficillimum esse utrumvis poetam alteri praeponere, itemque verissime Marcus nihil aliud esse certamen nostrum iudicavit nisi ludum, in quo suam cuique liceret opinionem libere exprimere. Optime valete!

EVENTUS DUELLI TERTII

Mercurius sodalibus carissimis s. d. p.

Duobus septimanis iterum exactis tandem duello finem ponendum, ac victorem declarandum censeo. Vergilius est, qui se vicisse nunc gloriari potest; sed si viveret, haud se iactaturum fuisse puto, cum constat eum adeo fuisse verecundum, ut in platea a plebe agnitus ac appellatus celeriter in aede quadam se occultaret (vide vitam eius auctore Suetonio). Sex ei favistis, ac ego solus Horatio. Eventus est, quod multis mirus videri potest: censeo enim argumentum formae poësique a vobis plus quam aequum fuisset esse praepositum. Sed aliquantum solationis mihi praebet carmina Horatii omnia iam vicisse... Valete! Budapestini, Nonis Septembris.

DVELLVM QVARTVM

Mercurius sodalibus s.

Non ex negligentia, immo ex industria post proximum duellum edicere novum omisi: aliquantisper enim certamen esse interrumpendum censui, ne vos taederet in singulis septimanis suffragari. Nunc vero iam pergamus in ludendo, et suum quisque iudicium ferat de eo, utrum Taciti Germania, an Sallustii Crispi liber de coniuratione Catilinae dignior sit, qui in arena victor proclametur!
Valete. Budapestini, d. XIII. Kal. Oct.

M. Favonius illustrissimo certaminis praesidi sociisque aeque carissimis s.

Quamvis omni favore, ut a. d. V Id. Aug. exposui, Tacitum complectar, tamen in hac contentione SALLUSTIO palmam dare velim, idque duabus de causis, quarum altera haec est: Quicumque Catilinam legerit, is perspiciet res publicas malis civium corrumpi moribus. Exempli causa haec describam ex Catonis oratione verba (Cat. 52, 19-23), quibus etiam Augustinus adeo videtur commotus esse, ut ea quinto insereret De civitate Dei (12): „Nolite existumare maiores nostros armis rem publicam ex parva magnam fecisse. si ita esset, multo pulcherrumam eam nos haberemus: quippe sociorum atque civium, praeterea armorum atque equorum maior copia nobis quam illis est. sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt: domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo liber, neque delicto neque lubidini obnoxius. pro his nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, privatim opulentiam. laudamus divitias, sequimur inertiam. inter bonos et malos discrimen nullum, omnia virtutis praemia ambitio possidet. neque mirum: ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, hic pecuniae aut gratiae servitis, eo fit, ut impetus fiat in vacuam rem publicam.“ Quam sententiam magna ex parte hodieque valere puto (cf. „animus in consulendo liber“, quae sententiola Bruxellis in praetorio NATOnis legitur). Altera vero causa ad Sallusti genus dicendi pertinet, id quod mihi quidem ipsi gravissimum videtur: Sallustius singulis sententiis, singulis verbis, singulis litteris animum adeo adstringit, ut quasi vincula artissima ei iniecta esse videantur. Qua arte nemo est quin in summam rapiatur admirationem. Sallustius ergo dignus videtur, qui victor discedat ex hoc certamine.

Quod vero ad Taciti Germaniam attinet, gaudeo equidem ab auctore Romano librum compositum esse de origine situ moribus populisque Germanorum. Neque tamen me praeterit, quid Tacitus, cum scriberet, animo intenderit. Videtur primo quidem aspectu scripsisse opusculum ethnographicum, sed re diligentius perspecta ei aliud aliquid cordi fuisse videtur: circuitione quadam declaravit fortitudinem honorem dignitatem libertatem simplicitatem, quibus virtutibus res Romana feliciter aucta esset, luxu atque lascivia ex civium animis adeo pulsas esse, ut Germani, quos saepe contemptui haberent, integris moribus longe iis praestarent. Nonne Tacitus Sallusti vestigiis videtur institisse? Pro argumento haec sumpsi ex Germania verba, quae ad matrimonium pertinent (19): „Ergo saepta pudicitia agunt, nullis spectaculorum inlecebris, nullis conviviorum inritationibus corruptae. litterarum secreta viri pariter ac feminae ignorant. paucissima in tam numerosa gente adulteria, quorum poena praesens et maritis permissa: abscisis crinibus nudatam coram propinquis expellit domo maritus ac per omnem vicum verbere agit; publicatae enim pudicitiae nulla venia: non forma, non aetate, non opibus maritum invenerit. nemo enim illic vitia ridet, nec corrumpere et corrumpi saeculum vocatur. melius quidem adhuc eae civitates, in quibus tantum virgines nubunt et eum spe votoque uxoris semel transigitur. sic unum accipiunt maritum quo modo unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitatio ultra, ne longior cupiditas, ne tamquam maritum, sed tamquam matrimonium ament. numerum liberorum finire aut quemquam ex adgnatis necare flagitium habetur, plusque ibi boni mores valent quam alibi bonae leges.“ Quibus verbis perlectis, quid Tacitus civibus dicere voluerit, plane apparet.

Ut placidus epistulae imponatur finis: Equidem Tacitum, si Sallustio in hac contentione se postpositum esse animadverteret, minime ad iram impulsum iri puto: Nonne eum in Annalium tertio (30) ‚rerum Romanarum florentissimum auctorem’ appellavit?

Optime valete. XIII Kalendas Octobres. Ex Cornicum Campo.