YLE Colloquia Latina

Salvete sodales.

In tempore conventus multis adverbium "ita" ad adfirmandum usurpatum vidi, praesertim Germanis. Ex contrario, adverbium "non" pro negatione. In programmate quoque isto post quaesita malleoli sunt quibus inscripta sunt duo responsa: ita, non. Ego autem usui huice minime assentior. Nam quantum scio latine loquentes numquam antehac sic adfirmasse et negavisse; nam adfirmantes verbum agendi repetebant, negantes item sed adverbio "non" praeposito. Eg: vin mecum venire? Volo - Nolo; en tu Caius? Sum - Non sum; etc. Nonne oporteat hunc ut ita dicam barbarismum deserere usumque pristinum iustioremque restituere, etiam in foro nostro? Nam si vulgariter ut loquamur statuimus, forsan placere potest - in hoc autem casu, iustius est ut "sic" dicamus et non "ita", quia illo nec isto latine vulgariter loquentes adfirmando utebantur: nullus enim in vulgaribus hodiernis filius adverbii "ita" reperitur, reperimus autem filios adverbii "sic" (sì, it. ac hisp.); quare oportet vulgus romanum hoc usurparet -, sed si polite urbaneque, ut pluries hic dictum est, oportet usus vulgares, illos saltem quis omnino lingua urbana caret, decerpamus. Vos quid sentitis?

Valete

Salve multum, Rhumak optime!

Rem nonnullis exemplis illustrare velim. Apud Ciceronem*) hos reperimus affirmandi modos:

(1) „Hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire?“ „Do vero.“ (Tusc. 1, 25). / „Ita prorsus existimo.“ (Tusc. 2, 14).
(2) „Satisne hoc conclusum videtur? Certe.“ (fin. 3, 27). / „Quidnam? An laudationes?“ – „Ita.“ (de orat. 2, 43sq.). [Nihil aliud nisi ita!]
(3) „Nempe ea sequuntur, quae ad faciendum fidem pertinent.“ „Ita est: quae quidem in confirmationem et reprehensionem dividuntur.“ (part. 33).

Ecce negandi modi:

(1) „Idemne potest esse dies saepius, qui semel fuit? Certe non potest. (fin. 2, 102).
(2) „Si ex lege subsortitus non erat Iunius aut si in aliquam legem aliquando non iuraverat, idcirco illius damnatione aliquid de Cluentio iudicabatur? 'Non,' inquit, 'sed ille idcirco illis legibus condemnatus est, quod contra aliam legem commiserat.'“ (Cluent. 92). [Nihil aliud nisi non!]
(3) „Semperne igitur ordinem collocandi, quem volumus, tenere possumus?“ „Non sane.“ (part. 15).
(4) „Quintus: Alte vero et, ut oportet, a capite, frater, repetis quod quaerimus, et qui aliter ius civile tradunt, non tam iustitiae quam litigandi tradunt vias. Marcus: Non ita est, Quinte, ...“ (leg. 1, 18 ).

(5) aut etiam aut non respondere (ac. 2, 104).

Vale.

--------------------------
*) Cf. Hermann Menge, Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, v

Iulia Rhumaki Marcoque sal.

hoc, difficultas de verbis ad affirmandum negandumve pertinentibus nemini ignota est. Nullo dubio recte mones affirmationes negationesque plerumque verbo agendi iterando factas esse. Ad "ita"/"sic"/"non" haec tibi dicam:

"ja, I) als zugestehende Antwort: ita. ita est. est ita, ut dicis. sic est. ita dico, verst

Iuliae Marcoq spd

Iuliae: non italos solos, sed etiam hispanos, et cum illis omnis populos alterius americae adverbio "sic" adfirmare dicendum est, et dixi. Ex contrario, nullus praestost populus neolatinus - nedum germanicus aliove genere ortus! - qui aliquo responso ab adverbio "ita" derivato, quantum scio, adfirmet, licet aliquis populus, ut Francones, omnino aliis verbis adfirment, quae verba, quandoquidem ut ipsa dixsti ab "hoc" "hoc"que"illud" oriuntur, nil cum adverbio "ita" habent. Quid hoc nobis significare (vel sibi velle, ne amica tua mi irascatur ) debet, nisi hoc adverbium in veste adfirmationis nullam fereve nullam fortunam habuisse apud loquentes? Hoc etiam ab exemplis optimo Marco relatis patet: nam tam crebro eis in exemplis adverbia "ita" et "non" alia verba comitantur, tamque raro sola sunt (immo, utrumque saltem!) ut credendum sit illos casus nonnisi elisiones verbi "est" fuisse, ut ceterum Romani omnesque Indoeuropaei solent (scil. verbum "esse" elidere). Et idem etiam in "non" valet. Quod ad Abaelardum: medium aevum est: non legitur! Quod ad Horatium, hoc plus roboris habet, sed si "est" addas vel "sum" substituas rationem metricam amittas.
Marco: adverbia "certe" et "plane" mihimet non simplices adfirmationes sed potius aliquis ut ita dicam vementius adfirmandi modus, ut illud vestrum "ja doch!" vel nostrum "certo!" vel romanorum hodiernorum "sine!": nostra adfirmandi simpliciter modi intersunt: quod ad eos, nonne et ipse ab exemplis tuismet cernis ceteros modos adfirmandi multo celebriores fuisse? nam "ita" comitantur: "... est", "... prorsus existimo", "... vero (scil. est)" etc. "Non" comitantur "... sane" "... ita est" etc. et in illo quoque casu "non" solum semel reperitur: manus antepono: non dubito ut hapax legomenon sit, nec est cur bibliothecam tuam compulses: certe pluries quam semel dictum erit, sed quod in tot exemplis ciceronianis semel occurrat hoc id rarissumum minimeque celebratum esse usum significat: tam rarus, ut, ceu supra dixi, ad casus elisionum verborum "esse" reduci possit, ut putarim. Sin alterum modum, idest verborum repetitionem, requiramus, nemo nostrum eam longe celeberrimam omnium esse negabit. Quod ad negationem aliter se res habet: nam si omnes linguae neolatinae verbis a "non" derivatis negant, hoc significat id adverbium apud vulgi sermonem ad negandum usurpatum creberrime fuisse, sed hoc satis non est ut etiam in sermonem urbanum id inseramus et quod semel apud exempla Ciceronis reperiatur, hoc magis index stili vel brachylogiae temporariae esse potest quam signal usus frequentis. Ad summam, si ita et non consuetudo linguae romanorum fuissent, nempe multo saepius ea repperissemus. Operae pretium forsan est apud Plautum investigare, ut qui sermonis cotidiani luculentissimus sit auctor: si ne in illo quidem reppererimus, qui interdum casus ipsos grammaticos evertit!, hoc nobis dicet illa duo adverbia lexico latine loquentis ad adfirmandum negandumque potius depellenda esse. Ego autem nullum plautinum opus in nidis meis servo: oportet, si vacatis, vos ipsi requiratis.

Sit, utcumque, ut aestimatis

PS Iuliae: non suasi ut adverbio "sic" uteremur ad commodum italorum hispanorumque: primum, suasi ut repetitionem verborum uteremur, ut quae sit omnium adfirmationum latinarum celeberrima et urbanissima, omnino "sic" "ita"que utroque relictis, vel si omni pacto uno verbo et semper eodem adfirmare volumus, potius sic usurparemus, ut qui certe filios suos in linguis posteris habuerit, ita autem nullam subolem dedit, quod nobis alteram celebriorem, alteram rariorem vel omnino desuetam fuisse confirmat.

Valete!

Marcus Iuliae Rhumakique amicis suis sal.pl.d.

Quod ad NON respondentis negationem attinet, apud Menge (l.c.) hoc legimus scriptum: „seltener durch das bloße non“; rarius ergo fit, ut vox NON sola appareat. Tamen cf. Cic. Quinct. 71; Q. Rosc. 41; Verr. I 20; Verr. II 2, 106:

Videte porro aliam amentiam; videte ut, dum expedire sese vult, induat. Cognitorem adscribit Sthenio—quem? cognatum aliquem aut propinquum? Non. Thermitanum aliquem, honestum hominem ac nobilem? Ne id quidem. At Siculum, in quo aliquis splendor dignitasque esset? Neminem.

Cf. etiam Ter. Heaut. 890sqq.:

CH. mane; hoc priu' scire expeto,
quid perdideris. nam ubi desponsam nuntiasti filio,
continuo iniecisse verba tibi Dromonem scilicet,
sponsae vestem aurum atque ancillas opus esse: argentum ut dares.
ME. non. CH. quid? non? ME. non inquam. CH. neque ipse gnatu'? ME. nil prorsum, Chreme.

Equidem et affirmandi et negandi modos imprimis ad orationis contextum referendos esse censeo.

Quam iucundissimum vobis precor diem Solis.

..

Iulia Rhumaki, Marco, Norico amicis s.p.d.
Quid ergo, si responsum affirmativum "ita", ut affirmas, Rhumak, non nisi per elisionem verbi "est" fiat? Nonne in sermone quotidiano cuiusvis linguae saepissime per elisiones loquimur?
Ceterum Marco assentior contextum respiciendum esse: Facilibus quaestionibus generis "Visne...?" - "Volo!" verbo repetendo respondere plerumque aptum habeo, quamquam nonulli alii modi exstant et testantur; si autem summatim assensum exprimere volo ad longiorem sermonem pertinentem, non semper "assentior", "recte dicis" et talia dicece volo, sed brevem quandam elocutionem praefero, ut "ita" (pro "ita est", "ita se habet", ...). Magis quidem, si de uno solum verbo fit quaestio, ut in loco Ciceroniano ex "oratore", quem Marcus nobis monstravit. Valete!

Omnibus spd

Optime, Marce, dissertionem clusisti. Quomodo respondeamus oportet, a contextu pendere. Ego autem, licet usquam talia responsa reperiantur, perrara sed reperiantur, si quin ita affirmem facere possum, fecerim. Quod longe mi discrepare linguas antiquas ab hodiernis videntur, id est, quod dum nos semper eodem modo affirmamus negamusque - sì/no, ja/nein, da/niet etc -, illae, praesertim in dialogis philosophicis, plurimos in modos se gerant. Videte enim dialogos platonicos, in quibus has formas affirmandi: naì, naìchi, òntos, pàny mèn oun, etc; hanc praesertim negandi: où, quae etiam "non" in lingua graeca est, quae res illud NON latinum fulcire videtur. Brachylogiae causa fit, nil est cur mireris, Iulia, ita plane ut verbum "est" apud indoeuropaeos eliditur - et illud, brachylogiae causa. Hoc potius mirer, quod, scripta eorum magistrorum legendo, nulla talia inveni, audiendo repperi: esse igitur magis sermonis quam scriptorum proprius usus videtur.

Non fuit, Norice, nimis excogitandum ut hanc quaestionem ferrem: nam in conventu, licet orationibus usque dessent, tamen sermoni talia creberrimo inerant, ita ut facere non potuerim quin ea iusta necne essent et, si iusta, quam apud rationem interdum mente revolverem, antequam hic scripsi.
Cur Tuscos disputandi studiosissimam gentium autumas? Si ex me idem quaerant, forsan Graecos potius respondeam. An Tuscis hodiernis (idest Tuscanis) innuis? Nullum utcumque meorum maiorum, nedum me ipsum, scito esse quin Latio sit ortus... ubi autem sermocinari volo, ut mentes acuantur, potius de philosophia politicave - ut tecum nuper - vel de litteris quam de mero lexico disputo: has alias econtra disputationes notionis augendae causa tantum instituo, quare nil est cur in his quicquam certaminis cernas, optime amice

Valete!

..

Iulia Rhumako Marco Norico s.p.d.

Heri cum amicis Neapolitanis cum loquerer, colloquium etiam quaestionem a Rhumake allatam de verbis "ita" et "non" attigit, et cum amico ut "vero" philologo (aliter ac e.g. ego) multo plura quam mihi sint instrumenta atque lexica ad rem investigandam, quaedam amice mihi colligit.

Quod attinet ad "ita", apud Plautum saepius occurrit:

1) Plautus, Amphitruo, actus I, versus 362:
[Mercurius] “Haeccine tua domust?â€

Norico sdp

Si Tuscanos sagaces ducis non nego. Si latinos non hebetes, habeam Iovem iratum si contra dico. Si Mediolanensibus improbas, lar meus in caput corruat nisi simul improbo. Sed Neapolitanos meos cave tangas, ocelle: nam omnium italarum gentium maxime varia est ideoque cum interdum scelestiuscula hirsutiuscula dyscola sit tum etiam eaque re ipsa gratissima, urbanissima, humanissima. Crede mi: multos novi qui apud ceteras gentes operam dederint, multosque qui apud Neapolitanos vicinosve eorum: prioribus dum collegis praenomine familiariter vocarentur plus quinque annis manendum fuit, alteris nil. Apud Neapolitanos comitas, amicitia, boni mores idem atque caro sanguisque sunt. Praeter aliquam exceptionem...

Iuliae spd

Plautus intercedit, Plauto cedendum! sed verbum iterare melius est. Tuscani sagaces, Latini pertinaces...

Valete!

Iulia Rhumaki sal.
Nuntio tuo novissimo diligenter perlecto et attente existimato, facere non possum quin plane consentiam: omnibus gentibus, quidem, "<malae> exceptiones" insunt!
Equidem in claris Amicis meis Neapolitanis tantum amicitiam, fidem, comitatem, bonos mores, urbanitatem et humanitatem, quidem, repperi!
Vale!

Iuliae spd

amici tui neapolitani illine sunt, quos sub conventu et ipse novi? Scil. Robertus amicique eius? Si ita est, plane assentior: nam postridie quam cogniti sumus in me iam tamquam veterem sodalem se gerebat necnon illius amici: ergo si de eo sodalibusque eius loqueris, non miror; sin de aliis mi ignotis neapolitanis, item non miror: nam iam plus decem exemplis vita mi praebuit eorum comitatis; vix unum contrarium.

Qui tibi cum feriis augustis fuit? His diebus nil temporis adhibui ut ad ultimam epistulam tuam quamvis vellem responderem, sed cras summumve perendie perficiam. Germanica mea tam debilis immaturaque timeo ne aerugine corruat!!

Vale

Amici mei Neapolitani, Rhumak, sunt cum illi in conventu tum etiam aliqui, qui non interfuerunt, quibuscum reliquum tempus meum Neapolitanum summa cum amicitia egi. Ceterum tu parum consistenter scribis modo Neapolitanos reprehendendo modo dicendo te paene solum probos homines cognosse. Vale!

Iuliae dps

Neapolitanos reprenderim? Immo laudavi. Effecte paene omnes Neapolitani quos nosco probi sunt: paene omnes, quia non omnes: qua in re inconsistens fui?

Vale