YLE Colloquia Latina

Marcus Rhumaki amico suo consultissimo et Agricolae sodali rerum metricarum studiosissimo sal. pl. d.

Quod ad s litteram detractam attinet, optime mi Rhumak, haec addere mihi liceat verba Ciceronis (or. 48, 161):

Quin etiam, quod iam subrusticum videtur, olim autem politius, eorum verborum, quorum eaedem erant postremae duae litterae, quae sunt in optimus, postremam litteram detrahebant, nisi vocalis insequebatur. Ita non erat ea offensio in versibus quam nunc fugiunt poetae novi. Sic enim loquebamur:
qui est omnibu' princeps
non omnibus princeps, et:
vita illa dignu' locoque
non dignus. Quod si indocta consuetudo tam est artifex suavitatis, quid ab ipsa tandem arte et doctrina postulari putamus?

Ceterum Cicero ipse adulescens, cum Arati Phaenomena Latine redderet, hos versus scripsit:

90 inter paries gelidas Aquiloni’ locatae
120 Orioni’ iacet levipes lepus.

Cf. etiam inscriptiones sepulcrales:

CIL XIV 525

Aelie Felic/issime bene/merenti locu plenu da/tu sibi et marito suo advenienti

CIL IX 104 (Brundisio)

L. Cuspiu / Primu v. a. / XXV. h. s.

Forsitan operae pretium sit legere, ea de re quid scripserit G. B. Perini, Due problemi di fonetica latina (Romae 1974, pp. 113ss. Quod opus adhuc mihi ignotum esse doleo.
Equidem s litteram illam, quamvis auribus vix percipiatur, tamen – pro mea scilicet consuetudine – semper scribo.
-------------

In nuntio, quem heri ad Iuliam nostram misisti, optime Agricola, hoc legitur:

verbum proprius anapestum est

Equidem fateor me non intellegere, quid hoc sibi velit: verbum „prŏprĭŭs“ anapaestum, id est u u – (sicut „pĕrĕō“)? Oro te rem aperias, ne qua inter nos sit dissensio.

[Obiter dictum: metr. anapaest. vel uu- vel – - vel –uu vel uuuu (proceleusmatic.); quod tibi notum esse pro certo habeo.]

Optime valete, amici carissimi.

III K. Ian. Ex Rhenania inferiore.

Marco plusscio spd

Salve, docte Germane! omnes tibi plurimas agere debemus gratias ob lumina allata. Ita vero Ciceronem hunc usum non respuisse patefactum est. Ego veniam peto, sed haec excerpta ciceroniana nil noscebam, quare, dictito, tibi grates agere multas velim.
Quod ad s scribendam annon, Lucretius non scribit: ego non scribo. verum dicam: in dativis pluralibu tantum omitto, in ceteris scribo sed vix pronuntio.

Agricolae suo spd

significant initum perculsae corda tua vi

Horribile quidem!

Horribile quid???, potius!

Ceterun tibi assentior: cum Lucretio nullum posterum comparare licet, nec thematibu nec metrica. Propter eius opus, hodie scimus aliquando poetas fuisse, qui non de stultissimis amoribu deorum et nympharum, de tauris voracibus, de reginis more vaccarum diffututis et de ignobilissimis artibu scortilla alliciendi belle placideque versificando contenti fuere, qui civitatis taedia religionisque iniurias lacessere ausi sunt, et luctati sunt, usque etiam ad suicidium, propter surdos homines qui prope erant: qui de atomis, de commentionibu novis ad populum erudiendum divulgandis. Scilicet edepol! Longe commodius de Apolline Daphnen stuprare cupido loqui, quam de rationibu rerum naturae, de modo quo vita oriatur et moriatur! Longe tutius de quodam fauno inlepidissima carmina sub umbris sonitante vel de quodam filio Veneris, qui Augustum nepotem Veneris pro eius potentia servanda iactare unicum habebat munus facere versus, quam de numero et pondere materiei natura constantis aeternaeque vel utrum sit necne vacuum in rebus!! Sed quid ipse tam verbis carens loquor? Lucretius ipse de poetis Ovidii tui similibu tibi Agricola respondeat:

"Tutemet a nobis iam quovis tempore VATVM
terriloquis victus dictis desciscere quaeres.
Quippe etenim quam multa tibi iam fingere possunt
somnia quae vitae rationes vertere possint
fortunasque tuas omnis turbare timore!
Et merito. Nam si certam finem esse viderent
aerumnarum homines, aliqua ratione valerent
religionibus atque minis obsistere vatum."
(De rerum natura, I, 102-109)

Quid mirum, si tali viro in illa civitate, quae postmodo nescioquos Ovidios et Vergilios linctura erat, sibi mors inferenda fuit?

Valete

Marcus sodalibus suis sal.
Anno MDXXXIII Antverpiae hoc typis excussum est opus: Georgii Haloini Cominiique Domini De restauratione linguae Latinae libri tres (ed. C. Matheeussen, Lipsiae MCMLXXVIII). Quos libros cum curiose atque contente legerem, nonnulla me parte obstupefactum esse fateor. Georgius enim quoddam artis grammaticae genus linguae Latinae non fundamentum, sed „potius impedimentum“ esse docet (1, 15, 11). Legi oportet, quid in epistula scripserit prooemiali (1. pr. 12):

Grammatica ... nec vera ars nec utilis probari potest. ... ipsi namque auctores praedicti [sc. Cicero, Caesar, Messala, Plinius, Quintilianus et alii quidam viri doctissimi; C.] diligentias ac subtilitates grammaticorum perversas vocant, hoc est elegantiam linguae Latinae impedientes, ea ratione scilicet, quod grammatici per artem eorum et analogiam quam secuti sunt nova finxere vocabula eaque secundum eorum praecepta declinare et coniugare iusserunt, spreto aurium iudicio et antiqua loquendi consuetudine. quapropter omnem linguae Latinae elegantiam abstulerunt et barbariem illam quae nunc passim viget induxerunt. ideo optime scripsit Quintilianus: „aliud est Latine, aliud grammatice loqui“ [inst. 1, 6, 27].

Paulo ante haec leguntur (l.c. 11):

Sic ergo duplex facta est lingua Latina, vera scilicet et ficta. lingua Latina vera est illa prior, qua loquebantur Romani omnes ante adventum Cratetis Malotis et post adventum eius poetae, oratores et historici, equites, patres milites ac cives Romani praeterquam illi, qui vana spe et lucri gratia ... hanc artem secuti ac professi sunt ... . lingua Latina ficta est illa, qua loquebantur et loqui praeceperunt hi grammatici praedicti et eorum discipuli, externi et barbari et praecipue Christiani post discessum Constantini imperatoris...

Operae pretium videtur esse legere et perpendere, quid Georgius ille libris suis mandaverit.
Valete. XII K. Iul.

Marco spd

Videtur hoc scriptum ea, de quis cum Agricola disceptaram, quaeque defenderam, de rebus ad latinitatem loquellae scriptorumque pertinentibus, paullulum confirmare. Quare curiosus fio. Potesne mi, docte amice, dicere numqua editio italica exstet?

Vale ubicumque

Marcus Rhumakem amicissime salutat.

Quod sciam, optime, Georgi Haloini opus adhuc neque in Italicum neque in Theodiscum conversum est. Forsitan autem te his Haloini consoleris verbis (v. De restaurat. Ling. Latin. 2, 19, 10 „de pronuntiatione“):

Ego tamen ... Italorum* pronuntiationem in lingua Latina potius laudarem. pie credendum est enim regionem illam natalem, a qua Latinum emersit, in pronuntiatione aliquid plus aliis posse. Germani* vero in pluribus Italorum pronuntiationem sequuntur, sed inest illis quaedam ruditas secundum mores eorum et regionis naturam, quae omnibus nota est. aliae nationes*omnes fere barbaram habent pronuntiationem, praeterquam illi, qui a teneris in Italia educati fuere. praeceptor ergo, si possit, Italorum pronuntiationem maxime sequatur et pueros suos ita loqui iubeat. haec enim linguam Latinam dulciorem inveniri faciet et ad intellectum priscorum magis conducet meo iudicio.

Nonne verba iucundissima?

Sit tibi semper bene!

----------------------------------------
*Descripsi ipse crassioribus litteris.

Consultissimo amico suo sdp

Verba iucunda quidem sunt, cordi fastuique scilicet meo italico, sed equidem (et tu quoque, censeo) quin omnino vera sint, valde dubito. Pronuntiationem nostratem qualibet dulciorem esse nemo ut puto negarit, sed veracem, multi. Ex quibus ego. Edepol, si Germani rudes sunt, sciunto omnes Latinos multo rudiores!! sententiae latinae priscae asperrimae auribus sunt: vide illam "duenos med fhefhaked en manom, ne me malo statod": hac duriores ipsemet etruscas sententias tantum legi, et germanica si comparatur symphonia tibicinum est. Quare malo opinionem germanicorum philologorum sequi, litteras c et g semper ex palatu pronuntiare, numquam e dentibus (quod Germani scribunt tzsch, ut in "Nietzsche"), quod Itali econtra semper faciunt, ubi e et i litterae has consonantes sequantur. Quod ad diphthongos, me paululum aliter atque ei, qui pronuntiationem restitutam sequuntur, arbitrari suspicor: nam populus saepissime ad muros non "ae" sed "e" inscribebat ("pupa que bella is..."): sed parum dubito quin sermo urbanus doctorumque eos servaret. Iterum dixerim, aliud Cicero iudices, aliud mulieres holerarios affatae, et forsan et aliud Cicero holerarios affatus... ac mulieres iudices! Paucos ante dies multum gavisus sum risique televisione, quae inquisitiones commentatorum abhinc ante 40 annos factas referebat, ubi viri mulieresque populares e dialecto sua in italicum sententias vertere conabantur. Quod oriebatur verba italici sermonis regulis grammaticis dialectorum permixta erant... miscellam diruptricem!!

Ad summam, pronuntiationem priscae proximam quandam ex italica. quod ad diphthongos, exque restituta, quod ad sonorum naturam, compositam rerim. Ipse dum loquor maxima ope niti oportere censeo, ut quantitates praesertim recte pronuntientur, et credo synaloephas, quae poetico sermoni insunt (pulchram alaudam = pulchr'alaudam) etiam in eo loquellae servandas esse: cur enim illi inessent, si minus in eo loquentium? Populus poetas minime intellegisset. Tu quid censes?

Vale

Marcus Rhumaki amico suo Italico eruditissimo sal.
Equidem magna ex parte tecum consentio: Syllabarum quidem quantitates semper diligentissime observandas esse censeo, sed in Latine docendo verba versu non astricta quo faciliora sint ad intellegendum synaloephis elisionibus aphaeresibusque neglectis pronuntio.
Praeterea operae pretium est, Rhumak optime, legere, quid de pronuntiatione Cicero in „Oratore“ scripserit (153s.):

Sine vocalibus saepe brevitatis causa contrahebant, ut ita dicerent: multi' modis, in vas' argenteis, palmi' crinibus, tecti' fractis. Quid vero licentius quam quod hominum etiam nomina contrahebant, quo essent aptiora? Nam ut duellum bellum, duis bis, sic Duellium cum qui Poenos classe devicit Bellium nominaverunt, cum superiores appellati essent semper Duellii. Quin etiam verba saepe contrahuntur non usus causa sed aurium. Quo modo enim vester Axilla Ala factus est nisi fuga litterae vastioris? Quam litteram etiam e maxillis et taxillis et paxillo et vexillo consuetudo elegans Latini sermonis evellit.

Libenter etiam copulando verba iungebant, ut sodes pro si audes, sis pro si vis. Iam in uno capsis tria verba sunt. Ain pro aisne, nequire pro non quire, malle pro magis velle, nolle pro non velle, dein etiam saepe et exin pro deinde et pro exinde dicimus. Quid, illud non olet unde sit, quod dicitur cum illis, cum autem nobis non dicitur, sed nobiscum? Quia si ita diceretur, obscaenius concurrerent litterae, ut etiam modo, nisi autem interposuissem, concurrissent. Ex eo est mecum et tecum, non cum me et cum te, ut esset simile illis nobiscum atque vobiscum.

Sapienti sat. Vale. VIII K. Quinct. Crefeldiæ.

Marco suo spd

Maxime mea intersunt, meosque arctissime oculos allexere, quae Ciceronis rettulisti, adeo ut ilico libros De Oratore actos ex bibliotheca parvula mea requisitum cucurrerim: sed ut omnia plena in luce iaceant, mihi me postremam sententiam parum sensisse fatendum est: curnam quidem cum nobis obscaene sonet? Num ob similitudinem cum cunni verbo (hoc non propter alid atque illud "obscaenius" coniecto)? hoc non minimi momenti si ita sit mi videatur, quando maiores nostros iam "nn" pro "mn" (cun nobis) pronuntiasse probarit, qui usus usquequaque in sermone vulgari postero, qui deinde italicam linguam genuit, frequentatust (columna -> colonna; alumnus -> alunno; omnis -> onni' -> ogni).

Vsque vale

Salve, Rhumak!

Non „De Oratore libri III“, sed „Orator“!

Ut nobiscum, ita et mecum pro cum me, ne obscaenius litterae concurrant; forsitan nobiscum ad verbum cunni non pertineat; sed nescio an cunno bis?. Equidem Ciceroni nihil aliud ob oculos versari puto nisi analogiam mecum ~ nobiscum, qua analogia obscaenum illud cum me (cunne, voc.) feliciter vitari potest. Tu quid censes?

Praeterea tibi suadeo legas quoque, quid Cicero in epistula ad fam. 9, 22 scripserit: verba periucunda!

Optime vale.

Marco spd

An cum me et cunne similia dici possint nonnil ambigo: nam iam non satis similes m et n litterae parent singulae et ex diverso quidem grege, nedum binae, ubi duplices litterae asperius ergo clarius pronuntientur. Auribu certissime discernuntur, vel saltem multo magis ac mn et nn. Qua Oratoris librum non habens nescio an apertis necne verbis Cicero de similitudine inter cum me ac cunne effecta loquatur; quod ab excerpto quod mi proposuisti unum id video, Ciceronem ex nobiscum per similitudinem et ceterum originem explicare.

Ex eo est mecum et tecum, non cum me et cum te, ut esset simile illis nobiscum atque vobiscum.

Hic non de uno cum me sed etiam de cum te loquitur, quasi in unum gregem componens... ut illis nobiscum vobiscumque similia fierent: ergo, secundum Ciceronis rationem, prius nobiscum ne cunno bis, ut certe merito coniectas, audiretur ortum esset, deinde vobiscum per sonorum similitudinem patulam, deinde mecum tecum secum similitudine generis grammatici: hoc tantum erga pronomina personalia valet, quapropter et eiscum illiscumve non habemus, qua pronomina demonstrativa tantum in loco personalium, quibus in III persona latinitas caret, usurpata.

His rebus adductus quin cum me auribus aliquid cum cunne habeat forsan dubitarim, et ob accentum divorsum et ob qualitatem consonantium satis distinctam: illam ergo "obscaenitatem" ei uno "cum nobis" ex hoc scripto aperte tribuere Cicero videtur: num autem alia scripta vel eiusdem scripti partes legeris, huc non relatas, in quibus hoc diceret, nescio et fieri potest. Ipse docebis. Fieri etiam potest ut aures nostrae in sonos paullulum aliter atque eae illorum se habeant, sed nullum nosco vocabulum quod decursu temporum duplicem m continens in duplicem n verterit, quare verisimilius mi videtur et eos has duas consonantes sat certe auribu discrevisse.

PS Epistulam quam legam suades legere trutina universitaria compulsus minime his diebu vaco, sed mihimet polliceor ubi spiculum temporis habeam me certe lecturum. Interim nil possum ac numerum epistulae chirographo signare: gratias mille utcumque pro docta, ut soles, suasione.

Vale quam optime

Inspice quaeso, Rhumak optime:

http://www.thelatinlibrary.com/cicero/orator.shtml#154

et

http://www.thelatinlibrary.com/cicero/fam9.shtml#22

Re diligentius perpensa tecum consentio: nobiscum pro cum nobis, ne elocutio obscena sit.


Optime vale.

Rhumak responsuros salutat.

Nescio an responsum habiturus sim, sed itidem quaestionem grammaticam vel historicogrammaticam ponere constitui, quae ad historiam italicae linguae attinet (hac de causa dubito quin responsum habeam - et multum tempus cucurrit ab ultimo colloquio meo hic cum popularibus), sed non tam parvi momenti ut etiam latinistarum interesse non possit, ut puto.

Causa facilitatis scribendi, vocales longas, ubi longas esse indicare videbitur, vel geminabo vel lineam subscribam, quasi quis manuu vel manu et non manu scribat.

Quaestio est de verbo quod est vindemia. Hoc verbum italice filium dedit "vendemmia": vero quaestio est de exitu quem italice illius latini verbi habuimus. Nam si quantitates vocalium intellegere volumus necesse est radices inspiciamus. Nil legi de origine huius verbi, sed credo me adfirmare posse vindemiae nomen a vinum demendo ortum, ubi vini altera syllaba elisa fuerit, ut verbo venum duendi evenit, cum vendendi verbum genuerit: si verum hoc est, duo dicere possumus: a) vindemiam vulgarem originem habuisse: nam nisi radice participii praeposita sermo urbanus deverbalia abstracta non fingit per suffixum -ia, ut qui dicat arrogantia ab arrogando, licentia a licendo etc., quod hic haud fit, nam radice praesentis, non participii hoc verbum utitur: vin(um) dem:o > vin(um) dem:ia; b) primae vocalis "i" quantitatem esse longam, ita ut in vini verbo primae litterae I longa est.

Nunc: id, quod ex -eemia habeamus -émmia, non miror: nam ex antiquo -ia habemus -ja in latinitate vulgari, quae in linguas romanicas travecta consonantes praecedentes seu mansura seu moritura geminat; ee latina fit é italica, sive e cum timbro clauso. Ergo -eemia > -émmia dubia non gignit. Dubium ex prima parte verbi oritur: nam, cum vinum sit viinum, si vino vin- oritur, itaque viindeemia quantitates habemus, quomodo factum est ut hac parte verbi italice ortum haberemus -ven, quando ex I longa italice "i" et non "e" habemus, quod econtra ab I littera brevi oritur? nam FINEM (fiinem) > fine, RIVUM (riivum) > rivo etc, econtra VIDET (i brevis est) > vede; PIRA > pera etc. Vt igitur hunc exitum, VIIN > ven, explicemus, duas rationes habemus: a) legem grassmannianam egisse, qua ante sonantem vocalem longam corripitur, ergo ex vindemia *vindemia igiturque vendemmia; sed hoc duabus de causis probari non potest: prior, quia lex grassmanniana aetate vulgaris latini sermonis non vigebat: si viguisset ex vendo et montem haberemus vendo et montem igiturque italice vèndo et mònte (econtra italice dicimus véndo et monte - alphabeto phonetico internationali transcribo: ['vendo] et ['monte]), ergo necessest eas litteras etiam ante sonantem longas mansisse); deinde quia etsi talis lex egisset, alia lex phonetica egit, secundum quam e littera protonica, sive ante ictum posita, in i vertitur, vg resonare fit risuonare, ergo vendemmia exstare potuisset (si lex grassmanniana egisset, quod autem fieri non potuit) sed nonnisi tamquam pons, qui rursum ad *vindémmia tulisset. Alia via patet, qua vindemia in *vindemia corripi potuisset, sive lege grassmanniana antiquitus agenti: non ergo in aetate vulgari sed iam in sermone rustico antiquo: sed etiam sic ex vendemmia lege protoniae rursus *vindemmia habuissemus, et denuo in pede clivi laboramus. His igitur instrumentis dubium solvere nequeo. Ergo ante exceptionem meram legum phoneticarum sumus! Quis hanc quaestionem solvere potest vel vult, si potest, varias illas plusminus imaginificas analogias non usurpando, quibus in exceptiones solvendas linguistae uti vel abuti solent?

Valete

PS Certe quod ad me attinet paullulum rationis mihi dedi: analogiam cum verbo ipso vendendi, de quo supra, propter nexum vini et mercati quod omni aetate adfuit, cogitare possum, sed ipse praeter analogias rem explicare constitui! Ergo si fieri potest alius generis explicationem quaeri maluerim

Valete

Salvete.

In Ovidio, Met. I, 114, lego:

sub Iove mundus erat, subiit argentea proles

Quaestio verbo subiit oritur: subiit est forma syncopata verbi subivit (v-v), quae exempta V lege vocalis ante vocalem fit subiit tribrachys vel subit iambus, discreta a praesenti prae quantitate desinentiae: hic autem habemus anapaestum, cuius rationem non invenio: nam cur illa desinentia producta est, aliter a ceteris tertiae personae singularis desinentiis, quae sunt omnes correptae? ex subìvit > subìit > sùbiit > sùbit, bene, haud sùbiit! Vnde qua lege sit orta haec metathesis quantitativa, miror. An ut producta sit efficit caesura versus, ut alicubi in ceteris sed sat raro in Ovidio?

Valete

Marcus Rhumaki s. d. p.

ut producta sit efficit caesura versus

Res ita se habet.
Subiit] u u -: Est productio quae vocatur metrica*, cf. Verg. Aen. 3, 91; 8, 363; Ov. met. 3, 184; 15, 217; Verg. Ecl. 10, 69; Catull. 62, 4.
Apud veteres poetas –āt, -ēt, -īt exitus reperiuntur: Plaut. Asin. 874: arāt; Plaut. Merc. 696: solēt; Enn. ann. 392 (Skutsch): tinnīt. (Exitus 3. Pers. Sg. Ind. Perf. Act. –eit > -īt.)
Quid ergo mirum, si poetae aetate posteriores, cum productione metrica opus esset, hos exitus imitabantur?
Bene et feliciter vale.

_____________________________________________________________________
* Crusius-Rubenbauer, Römische Metrik, ed. VI, Monaci MCMLXI, pp. 11 et 28.